*****
***
*
آلبوم عکس
======================================================================
خرد عشق ورزيدن
از مجنون تا فاشيسم با اجرای سهراب اخوان
شکوه ميرزادگی پيوند به صفحه اصلی
========================================================================
يکی از نام های شناخته شده در فرهنگ ما «مجنون» است؛ هم به عنوان نام ديگر «ابن قيس» ی که عاشق زنی به نام «ليلی» می شود و قصه ی عاشقی اش بر سر زبان ها می افتد، و هم به عنوان صفتی برای آن ها که عقل درستی ندارند. اين کلمه از عربی به فرهنگ ما آمده و در آن فرهنگ به معناي «جن زده» بکار می رود و به کسی نسبت داده می شود که حرکات عجيب و غريبی انجام دهد که با رفتارهای عادی مردمان زمانه اش همخوانی نداشته باشد.
«ابن قيس» ی بيچاره، که از مردان خردمند و عاقل و بالغ زمانه اش بود، وقتی از موهبت ساده و طبيعی عشق ورزيدن و رسيدن به معشوق خويش محروم می شود، نمی تواند اين محروميت را بپذيرد و دست به حرکاتی غيرعادی می زند، کارهايش به جن زدگی تعبير شده و لقب تخفيفی «مجنون» را برايش به همراه می آورد. و آنگاه، اين نام و صفت، بر اساس قصه ی منظوم نظامی، به فرهنگ ما نيز راه می يابد و هنوز که هنوز است بسياری از ما عاشقی را که در کار عشق اش جدی و با پشتکار باشد مجنون می خوانيم و مرادمان هم آن که او بايد ديوانه شده باشد که اين چنين در راه عشق و معشوق خويش می کوشد.
من نمی دانم که آيا، قبل از «ليلی و مجنون» نظامی هم، اين «معنای وارونه» از عشق در فرهنگ ادبی يا عام ما وجود داشته يا نه؛ اما با تکيه بر بازمانده های تاريخی مان، اين را می دانم که ما، در دوران هایی از تاريخ کهن خود، عشق را پديده ای محترم می دانستيم و همان گونه که درخشش خورشيد برايمان امری لازم و با اهميت بود عاشقانه زندگی کردن و مهرورزيدن را نيز پديده هایی طبيعی می دانستيم. اين را می دانم که، قرن ها قبل از نظامی، شاعران ما زنده بودن «آهوی وحشی بی يار دونده در دشت» را امری شگفت می ديدند.
اما هر چه بوده چنين شده که اکنون، نه تنها مردمان عادی ما، که بيشتر روشنفکران مان هم در خفا و سربسته از عشق می گويند و همين گفتار را هم در ميان هزار لفافه می پيچند تا کسی به روشنی نبيندشان، و آن دسته ای هم که خيال می کنند آشکارا از عشق سخن می گويند اغلب حاصل کارشان فقط پورنوگرافی است؛ چرا که هنوز هم عشق در فرهنگ ما معنايي جز ديوانگی ندارد.
اما آيا به راستی عشق، که معناي لغوی آن را «شيفتگی، دلدادگی، دلبستگی، و دوستی مفرط» دانسته اند، معادل بی عقلی و بی خردی است؟ آيا اين همان عقلی است که در همه ی فرهنگ های زنده ی دنيا آن را «قوه دريافت، نيروی درک بدی و خوبی، زشتی و زيبايي و به طور کلی تشخيص نيک و بد امور» دانسته اند؟ و چرا که، در حضور اين عقل، سخن گفتن از عشق عين ديوانگی است؟
اگر به معناهای عقل، که برشمردم، توجه کنيم و «عاقل» را کسی بدانيم که صاحب هوش، دارای قدرت دريافت و درک، و قادر به تميز خوب از بد و زشت از زيبای پديده های دور و بر خويش است، آنگاه آيا نبايد بپذيريم که، بنا بر همين تعاريف ساده از عقل، صاحب عقل کسی است که عاشق است؟ مگر نه اين که اولين دست آورد عشق چيزی نيست جز صاحب حس شديد شدن برای تشخيص بد ازخوب، و ترجيج دادن خوب به بد؟ مگر نه اينکه آدم عاقل کسی است که وقتی تفاوت بين دو موجود را می بينيد آنی را که بهتر است انتخاب می کند، و دوست می دارد؟
البته آشکار است که خوب و بد من و شما اغلب از زمين تا آسمان با هم تفاوت دارند؛ يکی ممکن است زيبايي را در قامتی بلند و عضلانی ببنيد و ديگری در جثه ای کوچک و ظريف؛ يکی در چشمانی آبی و گيسوانی طلايي و ديگری در چشمانی سياه؛ يکی در مهربانی و ديگری در قدرت؛ يکی در داشتن دانش و ديگری در داشتن ثروت و... به راستی که بدها و خوب های مسايل مختلف و پديده های موجود در جهان برای آدم های مختلف سخت متفاوتند. اما اصل مسلم آن است که همه ی آدم ها، با بکار گرفتن ضابطه های شخصی خود، خوب و بد را از هم جدا می کنند و خوب را دوست می دارند و، وقتی کسی يا چيزی را خوبترين و زيباترين می بينند، طبعاً مهر او را در حد توانايي شان به دل می گيرند. و مگر نه اينکه نام ديگر اين گونه دوست داشتن «عشق»است؟
اتفاقاً اين نگاه شيفته وار و به شدت شخصی به «خوب» را، يعنی اين نگاه «عاشقانه» را، نظامی از زبان مجنون به زيبايي تمام بيان کرده است؛ آنجا که ديگران رنگ و روی ليلی را ـ که گويا از ديدشان زيبا نبوده ـ به مجنون گوشزد کرده و می پرسند که چرا چنين زنی را دوست می دارد و جواب مجنون آن است که ليلی را بايد از چشمان من تماشا کنيد تا زيباييش را ببنيد.
از اين ديدگاه، عشق چيزی جز نمادی از خرد (به همان معنای درک و قوه تميز خوب از بد) نيست و، در نتيجه، نمی توانيم بگوييم که عاشق ديوانه است. در عين حال، حتماً می توانيم بگوييم که هرکس از خرد بهره ی بيشتری دارد (حتی با معيارهای رايج و شناخته شده ی تشخيص خوب از بد) عاشق بهتری هم هست و، در واقع، اندازه ی عشق هرکس را بايد با ميزان خرد او سنجيد.
اما، درست برخلاف نظر اهل قبيله ی «مجنون»، هرکجا که عالم انسان از خرد خالی شود چيزی با مفهوم واقعی عشق هم از بين می رود. مثلاً، در نگاه خردگريز و تعصب آلود مذهبی عشق زمينی و ملموس جایی ندارد و معشوق يا محبوب تنها در وجود ناديده ی «الله» امکان ابراز وجود پيدا می کند. در اين زمينه تنها مذهب سخت گير نيست که روياروی عشق ايستاده، چرا که بخشی از عرفان ما هم چنين می انديشد که زمانی می توان به اوج عشق رسيد که سخن از استدلال و منطق در ميان نباشد.
اما اينگونه عشق چيزی نيست جز بندگی کردن بی چون و چرای کسی که بين خود و عشقش فاصله ای از زمين تا آسمان ساخته است؛ معشوقی «بزرگ و ناديدنی و ناشنيدنی» که اگر از ازل تا به ابد دنبالش بگردید به او نمی رسید؛ و اگرچه بزرگانی چون مولانا او را صاحب «دستک» ی نامريي و «پايک» ی ناملموس کرده اند، و در خيال بوسه بر آن ها زده اند، اما او همچنان ناديده و ناشنيده باقی مانده است. در اين ميدان ها، عشق ملموس و زمينی اصلاً عشق نيست و جز آلودگی و گناه و جنون چيزی با خود ندارد. و، تا آنجا که از گفته ها و نوشته های فرهنگ پس از اسلام خودمان در می يابيم، عشق پاک زمينی فقط «اندکی» و «گاهی» در قامت «مادران» ظهور می کند که تنها بخاطر اينکه بهشت ناديده ی الله زير پاي شان است قابل دوست داشتن هستند و بس.
در واقع عشق آسمانی نه معشوقی ديدنی دارد و نه دلايلی تعريف کردنی. اما عشق چون به زمين می رسد و در سر و جان ما می نشيند به راحتی قابل تعريف می شود. محبوب زمينی قابل ديد و لمس و درک است و عقل تو می تواند حس تو را نسبت به او توضيح دهد: «دوستش دارم چون زيباست، چون بويي خوش دارد، چون صدايش نيکوست، زلال و مهربان است، عاقل است، با هوش است، و .. » يعنی، تنها در عشق زمينی است که نشانه هايي از عقل و استدلال جلوه گری می کنند؛ نشانه هایی که از قدرت درک خوب و بد آدمی، که قدرتی اثبات کردنی است، برخاسته اند.
ديگران ممکن است تو را بابت اين که مرد يا زنی را که زيبا نيست زيبا می دانی به بد سليقگی متهم کنند، اما، خوشبختانه، بدسليقگی معادل جن زدگی و مجنونيت نيست. حيرت انگيز است که نگاه سنتی ـ مذهبی ـ عرفانی ما «قيس» را مجنون می خواند اما عاشق زيبایی های کسی را که وجود ندارد يا قابل ديدن نيست عاقل می شمارد!
عشق زمينی عشقی است برخاسته از هوش و خرد، در اندازه های توانایی های روانی و عقلی هرکسی، که همراه با پيشرفت تمدن و علم و دانش بشری رشد کرده، باليده و، پس، همواره زيباتر و قابل قبول تر شده است.
اما، و همه ی نکته در اين است که، داشتن اين حس عاشقانه يا عاشق بودن در شکل زمينی آن فقط در تمايل انسانی به انسان ديگر نيست که پديدار می شود. معشوق اين عشق می تواند همه ی پديده های موجود و قابل لمس و درکی باشند که دور تا دور ما حضور دارند. اين عشق می تواند نسبت به طبيعت باشد، می تواند نسبت به انسان به طور عام باشد، به حقوق اين انسان باشد، به خود زندگی باشد؛ و ما در مورد همه ی اين پديده ها عاشقان بسياری را ديده ايم.
يکی از اين عشق های زمينی هم عشق به زادگاه و وطن است؛ عشق به زمينی که در آن زاده شده ای، سرزمينی که ريشه هايت در آن است، وطنی که در آن قدم زده ای، آن را می شناسی، آن را لمس می کنی، از گياهانش تغذيه می کنی، از چشمه هايش می نوشی و از حرکت رودها و درياهايش جان می گيری؛ زيبايي هايش را می بينی، لمس می کنی، حس می کنی و درک می کنی . و هيچ کدام اين ها نديده و خيالی نيستند. بر اين پايه، اگر عشق يکی از نشانه های ادراک و خرد باشد، حتماً تجلی آن در عشق به زادگاه و يا عشق به وطن نيز بديهی و پذيرفتنی است.
اما اين نوع عشق هم در سرزمين ما، نسبت به کشورهای ديگر حتی اطرافمان، کمرنگ و بی اعتبار بوده است. و شايد همان گونه که عشق دو انسان نسبت به هم حاصل گناه و جنون خوانده می شده، عشق به سرزمين نيز همچون نوعی جن زدگی شناخته می شده است.
در اينجاست که پرسش مهمی مطرح می شود: آيا عشق به وطن از ديرباز در ما چنين کمرنگ بوده و يا از آن زمان رنگ خويش را باخته است که استوره ی «آدم و حوا»، وارد فرهنگ ما شده، يعنی، زن و مردی که به جرم عشق ورزيدن از بهشتی که وطن شان بوده رانده شده اند، و ناله هاشان برای رسيدن به نیستانشان هم به جايي نرسيده است.
به راستی چرا، در طول قرن های بسيار، عشق به وطن در ما پديدار نشده است؟ حتی در آن هنگامه هايي که در کشورهای ديگر (که اکنون جزو کشورهای متمدن و بزرگ جهان شناخته می شوند) اين عشق شوری سازنده به پا می کرده و آن ها را در مقابله با ديکتاتوری ها و تجاوزها و عقب ماندگی ها نجات می داده است؟ و چرا بيشتر کسانی که ما آنها را در تاريخ مان به عنوان قهرمان می شناسيم در واقع برتری طلبانی مذهبی يا ستيزه جويانی قداره کش بوده اند؟ به راستی چرا ادبيات ما، به نسبت ادبيات کشورهای ديگر، اين همه از عشق به سرزمين مان خالی و اين همه از عشق به بهشت پر است؟ و چرا که حتی در دوران جديد که به صورت وارداتی با چيزی به نام وطن دوستی آشنا می شويم کارکرد آن را در راستای باليدن و ساختن خود نمی بينيم و آن را يا به مصرف در افتادن با ديگران می رسانيم و يا با چوب فاشيسم می رانيم؟ آيا واقعا عشق به وطن را می شود با چيزی به نام فاشيسم يکی دانست؟ يا اينکه اين نگاه کج از آن عده ای استالينست يا «مذهب ـ امت» ی هاست؟ و چرا اکنون که اين غلط بزرگ در جاهای ديگر دنيا تصحيح شده همچنان در سرزمين ما مؤثر و کارساز است؟
افرادی که عشق به سرزمين را به عنوان رفتاری فاشيستی طرد می کنند همان کسانند که عشق انسانی را هم دليل بيماری می دانند و عاشق را مجنون و ديوانه می انگارند. اين ها نمی دانند، يا منکر آنند، که عشق به زادگاه و وطن همانقدر طبيعی و سالم است که نياز گياهان رسته بر خاک يخ زده ی هيماليا به آن خاک سرد؛ يا گياهان جوانه زده در صحراهای سوزان بخش هايی از خاورميانه به آن آب و خاک تفته.
به تاريخمان که نگاه می کنيم می بينيم که، به دلايلی خردناپذير و توهمی، و با زدودن مفهوم وطن و سرزمين از حافظه ی تاريخی مان، قرن هاست که ما را از عشق ورزيدن به سرزمين مان محروم کرده اند. قرن ها سخن از وطن گفتن گناه بوده است، و تازه زمانی که بايد به غرب می پيوستيم از وطن گفتن نشانه ی عقب ماندگی محسوب می شد، زمانی عشق به وطن، با توسل به مفهوم جعلی «جهان وطنی» (واژه ای که به جای «بين المللی بودن» به خورد ما دادند) عملی غير انسانی بود، زمانی آن را وابستگی به «طاغوت» تلقی کردند، و زمانی هم آن را روپوشی برای ارتباط داشتن با غرب امپرياليست دانستند؛ و به تازگی هم خبر آورده اند که نام ديگر «عشق به وطن» شده است «شيطان پرستی!» اکنون، آنگونه که از خبرها بر می آيد، گردهمایی جوانان ما را به جرم شيطان پرستی به هم می ريزند و ابزار جرم آن ها چيزی نيست جز اينکه آنها در ميهمانی های خود آوازهای وطن دوستانه سر داده اند و از بزرگان افتخار آفرين غير مذهبی سخن گفته اند؛ کاری که معنايش وطن را از پيراهن مذهب وايدئولوژی عريان کردن است و آن را چون امری طبيعی و ساده دوست داشتن.
عشق به وطن عشقی تمام ناشدنی است. خيلی ها حتی مذهب شان را عوض می کنند، پيامبر و خدايشان را عوض می کنند و در فضای مذهب تازه هيچوقت دلشان برای مذهب قبلی تنگ نمی شود، و هيچ وقت در پيدا و در نهان به ياد مذهب قبلی شان اشک نمی ريزند؛ اما عشق به وطن آنقدر بزرگ و غير قابل جايگزينی است که تو حتی وقتی که سال های سال در کنار اين محبوب نيستی و او را ترک کرده ای نيز تپش دلت از شنيدن نامش تند می شود و با هر که و هرکجا که سحن بگویی مخاطب هميشگی ات اوست.
مردم کشورهای پيشرفته وجود سلامت بخش اين حال را، نه از روی جهالت، که از روی تحقيق و علم جامعه شناسی و روانشناسی دريافته اند. مثلاً، در اين آمريکا که اکنون زيستنگاه جمعيت زيادی از ايرانيان هم شده است، اصرار دارند که مهاجران جديد با حفظ زبان و فرهنگ زادگاه خود شهروندشان شوند و هر ساله آئين های ده ها فرهنگ ديگر را بجا می آورند و برای مردمان آمده از سرزمين های ديگر ده ها مراسم مربوط به وطنشان را به راه می اندازند.
و يا آن هايي که عشق به وطن و زادگاه را نوعی فاشيسم می دانند کسانی هستند که از يک سو عشق را با دو دو تا چهارتای سياسی اشتباه گرفته اند و، از سوی ديگر، وطن دوستی را با برتری طلبی های مذهبی، نژادی و ايدئولوژيک يکی می بينند. نه! عشق به وطن به معنای باور داشتن به برتری وطن نيست. اين عشق با اعتقاد به برتری نژادی، يا مذهبی، يا زبانی، و يا فرهنگی کاملاً متفاوت است. در عشق به وطن حسی انسانی و مهربانانه وجود دارد اما در باور به برتری های نژادی و مذهبی و ايدئولوژيک و غيره حسی ستيزه جويانه. اولی پايه اش بر دوستی و صلح و آرامش گذاشته شده و دومی بر ستيزه جويي و نفرت. عاشق بودن به معنای نفرت داشتن از آن ها که محبوب ديگری دارند نيست. اما لازمه ی برتر دانستن مذهب يا نژاد آن است که نژادها يا مذاهب ديگر را رد کنيم؛ و يا چون حاکمان امروز ايران با نفرت تمام در نابودی آن ها بکوشيم.
وطن دوستی و حتی عاشق وطن بودن به معنای دشمنی با وطن ديگران نيست. دوست داشتن زادگاه گزينه ای خردپذير و انسانی است. ما جايي از جهان را که بيشتر می شناسيم، بيشتر با آن بوده ايم، در آن رشد کرده و از جوهر آن نوشيده و در آن ريشه دار شده ايم، بيشتر از نقاط ديگر زمين خاکی دوست داريم؛ اما درست چون اين حس انسانی را در خود می يابيم و درک می کنيم است که می توانيم به صورتی تجربی با مردمان ديگر جهان ـ که آنها نيز زادگاه خود را دوست می دارند ـ همدل و همراه باشيم.
بيست و چهارم اگوست